Dilaver Zeraq
Kürt, di warên ziman û canda kurdî hem bi awayekî saziyî hem de jî kesaneyî diyor, sekneke berxwedanê û hewleke bipêşxistinê didin. Ev derav, hem ji hêla xuyanga derveyî hem de ji ya hundirî ve li dar e. Ji bo ku hêmanên nimîner yên netewebûna kurdan bi awayekî hundirî û naverokî neguherin, yani ji bo ku kiras, kakil û kana heyî bê parastin, endamên vî zimanî, ji hêla hişî ve, ketine nav tunexîkîrîbûn derûn yên pirhêl’de büyük olsun. Ew derb; derbên serdestê mêtinger yên asîmîleker in û misêwa li ziman û canda kurdî.
Herçî hewldan û berxwedan e, hişê candî û zimanî yên kurdan bi du rengan in:
1) hishe kevneşopparêz
2) hishe modern(î)parêz.
Digel vê, têkoşîneke sergirtî û binavnekirî heye di navbera her du hişên kurdî. Helbet mesken têkoşîn, têkoşîneke heq e û qet rê nade tirs û bertirsiya (talûkeya) qelsketinê. Berevajiya wê, residence têkoşîn, di hundirê xwe de û her türlü bingeha xwe, her du aliyan xurttir dike.
Ger em bipirsin û bejin, gelo ew her du color hiş, ji ber çi û li ser kîjan naverokê têdikoşin, em ê ji bo bersivê, bi kurtayî be jî, hewla pênasekirinê bidin da ku sedem û naverok bi xwe, xwe bid.
Hişê kevneşopparêz ; li ser zimanê devkî dimîne û xwe nade ber veguherandin, nûkirin û berfirehkirina zanîna ku, bir aldanma saçan, a rêya caakiyên candi û bi rêya zimanê devkî ketiye ser hev û bi navûe’ tewebûna kurdan. Her wiha, hişê kevneşopparêz, hevpêwendiyeke ”hestyarî û li ser dil” bi agahî û zanîna bella devkî re datîne (1) û kurdbûna xwe pê re dike yek. Digel vê ”xwepêreyekkirin”ê, dixwaze bi avaniya xwe ya ”xwevegirtî û hişkebawer” (2) û bi rêya nivîsê, têkiliyekê saz bike bi moderniya candî û zimanî re. Lê belê, hişê kevneşopparêz, çendî hewl bide jî, nikare pêwendiyeke duristû xweşikî bi nivîsê re dayne. Ji ber ku di ‘hevpêwendiya li ser hestyariyê’ hatî danîn de heyî, tu carî xera nabe. Sedem jî ev e; beek ji agahî û zanîna devkî, ji bîrê (hafizeyê) ölür (an jî tê jibîrkirin) û bandora ziman û zanînê jî bi vê ”jibîrçûn”ê ji hêza xwe dikeve; û agahî û zanîna borîrojê, in tenê di ”kêliya têdeyî” û her tim ”wekî xwe” dimîne. Ana Sayfa ”wekîxweman” dike ku zanîn tenê li ba kesan bimîne û; ” tiştê tê zanîn û kesê dizane ji hev ne cuda bin” (Ji ber hindê ye, em tim dibêjin; ”pirika min (di)got, kalikê min (di)got” û hwd.)
Hise modern(î)parêz ; Digel Ku Kuk Caran bi helwesteke Pişirmede Pragmatîst xwe dide kevneşopê û jê dixwe jî, tu carî pê ve namîne û li ser’aqil û mentîqê ê jî pîlana siberojê amade dike. Loma jî, hevkêşa di nav cihevketinê jî her tim ber bi guherîn û veavabûnê ve ye. Guherîna dikeve behsê, dîsa bi pievaniya canda devkî pêk tê ku zimanê modern(î)parêz, bi gelemperî, li ser ”têgih(dar)î”yê ava ye û têgih; bi agahiya candî (ya di nava zimên de heyî) tê avakirin, bi zanînê tê bikakilkirin, bi hişê modern(î)parêz tê likarxistin; û bi bikaranînê jî, deqbend (bağlam) û çaçave li xwe zêde û fireh dike.
Bi taybetî di warê zimanê nivîskî û di biwara wêjeya çağdaş, hişê modern(î)parêz; pêbendiyên herêmî û cudatiyên devokî, di biwareke hêmayî de tîne cem hev; wan li hev dibanîne û di çarço veya vê lihevbanandinê de wan ji qalibê wan dixîne û digel kakil û naverokên wan yên candî, naverokên dîtir û yên nû tef li wan dike. Loma jî, wêjeya Contemporary û zimanê wê, yê ku xwe ji rengê borîrojê aza(d) kiriye, dikare bi roleke girîng û mezin rabe di hilberandin û afirandina zanavên (kimlik) candi û neteweyî.
Der heqê vê hilberandin û afirandina zanavên candî û neteweyî, em dikarin neteweya yewnan û ya cihûyan wekî mînak nişan bidin. De qonaxên xweavakirinê ya wan neteweyan, de têkoşînek çêbûye di navbera kevneşopparêz û modern(î)parêzan; [û wekî dongiya vê têkoşînê], di cihûyan de kevneşopparêz di yewnanan de jî modern(î)parêz bi ser ketine.”(3)
Helbet heman têkoşîn, di nava kurdên li bakur û din navbera kevneşopparêzan û modern(î)parêzan de jî heye û meskun yek, bi taybetî, diğer qada medayaya sirkî û di biwara uzak berhemên wejeyî de aşk. Tevî ku bi gelek awayan mînakên wê hene jî, em dikarin mînaka li ser wate û deqbendên peyvan wekî mînak bêjin;
a ) Gava kesekî li ser hişê kevneşopparêz, li ser wateya peyvekê dîtina xwe dibêje, her û her, li ser hînbûna xwe veya ”dayînî'(4), hişkebaweriyekê dide der û zû bi zû yûênênikare hereyte wa dîtir qebûl (û wekî rastiyên) dîtir) qebûl bisiklet. Sedema vê yekê jî awayê pêbendiya wî kesî ya bu zimên re ye ku li ser hestyariyê li dar e.
b ) Gava kesekî li ser hişê modern(î)parêz, bi taybetî dini nivîsê de, leqayî wateyên dîtir yên peyvan tê, tavilê dikeve nav meraqa xwe ya hînbûnê; Pêşî di Hişê Xwe de Wateyên Ku Leqayî Wan Bûye, Ji Hev Dike û Paşê Jî Wê Peyvê, Di Hiş û Bîra Xwe de, Wekî Peykekhe Pirwate, Pirdeqbend û Pirmecaz Qeyd Diah xwe, dike kana wê peyvê.
Say di qonaxên avabûna neteweyan, gelek caran, têkoşînên bi vî colori çêbûne. Dongiya têkoşînên bi vî colori her takım diyor, bi dongiya têkoşîna neteweyî ve daye. Ji ber hindê, wê li ba kurdan jî, têkoşîna di navbera kevneşopparêz û modern(î)parêzan de heyî, wê bi dongiya têkoşîna neteweyî ve bide diyor…
biner:
(1)Havelock Eric A. (Raguhêzer; Ong J. Walter (2003) Theological and Yazılı Kültür, Stenbol: Metis Yayınları, (çev. Sema Postacıoğlu Banon), 62)
(2)xwevegirtî-hişkebawer: a) kesê xwe ji bandora derve re girtiye, b) kesê di raman û baweriya xwe de hişk (û mihafizekar) e
(3)Jusdanis Gregogry (1998), Gecikmiş Çağdaş ve Estetik Kültür, Stenbol: Metis Yayınları, (çev. Tuncay Birkan), 64
(4)dayînî: a) tiştê ku bi awayekî zikmakî ji kesekî hatî hînkirin (girtin), b) tiştê ku ji dayikê hatî hînkirin (girtin)
